Το μεγαλείο του όλου – Ο ανθρώπινος υπεροργανισμός: Σύμφωνα με όσα αναφέρονται στο βιβλίο της γενεσης, στη Βαβυλώνα (ή Βαβέλ), την αρχαία πόλη της Μεσοποταμίας που χτίστηκε μετά τον μεγάλο μυθικό κατακλυσμό, η ανθρωπότητα ήταν ενωμένη: «Και είπεν τότε ο Κύριος: “Ιδού έως τώρα ένας λαός είναι αυτοί και μίαν γλώσσαν ομιλούν όλοι, [...] και νομίζουν ότι τώρα δεν θα τους λείψει τίποτε από όσα σκέπτονται να κάμουν”». Και το πρώτο πράγμα που σκέφτηκαν να κάνουν οι κάτοικοι της Βαβυλώνας ήταν να χτίσουν έναν πύργο τόσο ψηλό, που θα έφτανε έως τους ουρανούς.
Σύμφωνα με τη Γένεση, ο Θεός τιμώρησε τους ανθρώπους καταστρέφοντας το οικοδόμημα, συνέχυσε τις γλώσσες τους και τους διέσπειρε σε όλο τον τότε γνωστό κόσμο. Η ιστορία αυτή αντικατοπτρίζει την απερισκεψία της ύβρεως, αλλά εμείς συνήθως εστιάζουμε στις συνέπειες της πολυγλωσσίας. Συχνά παραβλέπουμε το γεγονός ότι η τιμωρία των Βαβυλωνίων δεν είναι τόσο οι διαφορετικές γλώσσες όσο η μεταξύ τους αποσύνδεση.
Ενεργώντας συλλογικά, οι κάτοικοι της Βαβέλ κατάφεραν να κάνουν κάτι —να χτίσουν έναν πύργο— που αδυνατούσαν να είχαν κάνει ως άτομα. Και άλλες ιστορίες από τη Βίβλο αναφέρονται στη δύναμη των συνδέσεων, μιλούν μάλιστα με πιο θετικό τρόπο για το τι μπορούν να επιτύχουν οι συνδεδεμένοι άνθρωποι. Όταν ο Ιησούς του Ναυή και οι Ισραηλίτες έφθασαν στις πύλες της Ιεριχούς, διαπίστωσαν ότι τα τείχη της πόλης ήταν τόσο ισχυρά και απόκρημνα, ώστε κανείς δεν μπορούσε να αναρριχηθεί σε αυτά ή να τα γκρεμίσει. Και τότε, σύμφωνα με την αφήγηση, ο Θεός είπε στους Ισραηλίτες να συγκεντρωθούν και να βαδίσουν γύρω από την πόλη. Όταν ήχησε η κεράτινη σάλπιγγα, τότε όλος «ο λαός αλάλαξε μέγαν αλαλαγμόν» σε ένα είδος συγχρονισμού και τα τείχη της Ιεριχούς κατέρρευσαν.
Οι παρατηρήσεις για τη διασύνδεση και τις προεκτάσεις της είναι πολύ παλιές, εν μέρει επειδή οι θεολόγοι και οι φιλόσοφοι, σαν σύγχρονοί βιολόγοι και κοινωνικοί επιστήμονες, ξέρουν από παλιά ότι οι κοινωνικές συνδέσεις είναι θεμελιώδεις στην ανθρώπινη φύση μας —γεμάτες υποσχέσεις, αλλά και κινδύνους. Συχνά οι συνδέσεις θεωρούνται αυτό που μας διαχωρίζει από τα άλλα ζώα ή από τη βαρβαρότητα.
Το 1651, ο Άγγλος φιλόσοφος Τόμας Χομπς διατύπωσε ένα νοητικό πείραμα στο οποίο περιέγραφε την αρχέτυπη κατάσταση της ανθρώπινης ύπαρξης. Στο σπουδαιότερο βιβλίο του, το Λεβιάθαν, υποστήριξε ότι η φυσική κατάσταση των ανθρώπων είναι το bellum omnium contra omnes (πόλεμος πάντων κατά πάντων). Επικρατεί αναρχία. Ο Χομπς επεσήμανε ότι
«η ζωή του ανθρώπου είναι μοναχική, φτωχή, άσχημη, σκληρή και σύντομη».
Η χρήση του όρου μοναχικός —που για ανεξήγητο λόγο συχνά αφαιρείται από τα παραθέματα— υποδηλώνει ότι μια αποσυνδεδεμένη ζωή είναι γεμάτη βάσανα.
Μπροστά σε αυτή τη θλιβερή κατάσταση, λέει ο Χομπς, οι άνθρωποι θα επέλεγαν να συνάψουν ένα «κοινωνικό συμβόλαιο» θυσιάζοντας ένα μέρος της ελευθερίας τους σε αντάλλαγμα για την ασφάλειά τους. Σε μια πολιτισμένη κοινωνία, υποστήριξε, οι άνθρωποι θα δημιουργούσαν συνδέσεις μεταξύ τους. Οι συνδέσεις αυτές θα βοηθούσαν στον περιορισμό της βίας και θα αποτελούσαν πηγή παρηγορίας, ειρήνης και ευταξίας. Έτσι, οι άνθρωποι θα έπαυαν να είναι μοναχικοί και θα γίνονταν συνεργάσιμοι.
Έναν αιώνα αργότερα, ο Γάλλος φιλόσοφος Ζαν Ζακ Ρουσό διατύπωσε παρόμοιες ιδέες. Στο έργο του, Το κοινωνικό συμβόλαιο, υποστήριξε ότι η φυσική κατάσταση της ανθρωπότητας ήταν πράγματι βάρβαρη, δίχως ηθικούς κανόνες ή νόμους και γεμάτη ανταγωνισμούς και αντιπαλότητες. Η επιθυμία για ασφάλεια από τις απειλές των άλλων ήταν αυτό που έσπρωξε τους ανθρώπους να ενωθούν και να ζήσουν συλλογικά.
Αυτή η πρόοδος της ανθρωπότητας από την αρχική αναρχία προς όλο και μεγαλύτερα και πιο οργανωμένα κοινωνικά σύνολα —ομίλους, χωριά, πόλεις και κράτη— μπορεί να γίνει κατανοητή ως μια σταδιακή αύξηση του εύρους και της πολυπλοκότητας των κοινωνικών δικτύων. Και σήμερα, καθώς γινόμαστε υπερσυνδεδεμένοι, η πρόοδος αυτή συνεχίζεται.
Ο ανθρώπινος υπεροργανισμός: Τα δίκτυα που δημιουργούμε έχουν τη δική τους ζωή. Μεγαλώνουν, αλλάζουν, αναπαράγονται, επιβιώνουν και πεθαίνουν. Διάφορα πράγματα ρέουν και κινούνται μέσα τους. Ένα κοινωνικό δίκτυο είναι ένα είδος υπεροργανισμού, με δική του ανατομία και φυσιολογία δομή και λειτουργία. Από τις ομάδες πυρόσβεσης μέχρι την ιστολογιόσφαιρα, ο ανθρώπινος υπεροργανισμός κάνει αυτό που δεν θα μπορούσε να κάνει κανένα άτομο μόνο του. Οι τοπικές συνεισφορές μας στο ανθρώπινο κοινωνικό δίκτυο έχουν παγκόσμιες συνέπειες, που επηρεάζουν τη ζωή χιλιάδων ανθρώπων καθημερινά και μας βοηθούν να επιτύχουμε πολύ περισσότερα από το χτίσιμο ενός πύργου ή το γκρέμισμα κάποιων τειχών.
Μια αποικία μυρμηγκιών αποτελεί το πρότυπο του υπεροργανισμού, με ιδιότητες που δεν διαθέτουν τα ίδια τα μυρμήγκια, αλλά προκύπτουν από τις αλληλεπιδράσεις και τη συνεργασία μεταξύ τους. Μέσα από τη συνεργασία αυτή, τα μυρμήγκια δημιουργούν κάτι το οποίο υπερβαίνει το άτομο: πολύπλοκες λοφώδεις φωλιές, που υψώνονται σαν μικροσκοπικοί πύργοι της Βαβέλ. Το ένα μυρμήγκι που βρίσκει τον δρόμο προς ένα δοχείο με ζάχαρη μακριά από τη φωλιά του είναι σαν ένας αστροναύτης που πατάει στο φεγγάρι: και τα δύο επιτεύγματα καθίστανται δυνατά μέσω των συντονισμένων προσπαθειών και επικοινωνιών πολλών ατόμων. Ωστόσο, κατά κάποιον τρόπο, αυτά τα μοναχικά άτομα —το μυρμήγκι και ο αστροναύτης, μέρη ενός υπεροργανισμού αμφότερα— δεν διαφέρουν από το πλοκάμι ενός χταποδιού που εκτείνεται για να εξερευνήσει μια σκοτεινή κοιλότητα.
Στην πραγματικότητα, τα κύτταρα ενός πολυκύτταρου οργανισμού μπορούν να θεωρηθούν εν πολλοίς με τον ίδιο τρόπο. Λειτουργώντας μαζί, τα κύτταρα δημιουργούν μια ανώτερη μορφή ζωής, εντελώς διαφορετική από τις εσωτερικές διεργασίες ενός μεμονωμένου κυττάρου. Για παράδειγμα, η πέψη δεν αποτελεί λειτουργία κανενός συγκεκριμένου κυττάρου, ούτε καν κάποιου συγκεκριμένου είδους κυττάρων. Ομοίως, οι σκέψεις μας δεν μπορούν να εντοπιστούν σε κάποιον συγκεκριμένο νευρώνα, αλλά προκύπτουν από το μόρφωμα των συνδέσεων μεταξύ πολλών νευρώνων.
Είτε πρόκειται για κύτταρα και μυρμήγκια είτε για ανθρώπους, νέες ιδιότητες μιας ομάδας μπορούν να αναδυθούν από τις αλληλεπιδράσεις μεταξύ των ατόμων. Και οι συνεργατικές αλληλεπιδράσεις αποτελούν χαρακτηριστικό των περισσότερων μειζόνων εξελικτικών αλμάτων που έχουν σημειωθεί από την εμφάνιση της ζωής —όπως η ενσωμάτωση των μιτοχονδρίων στα έυκαριωτικά κύτταρα, η μετάβαση από τους μονοκύτταρους στους πολυκύτταρους οργανισμούς και η συγκρότηση ύπεροργανισμών από ένα σύνολο ατόμων.
Τα κοινωνικά δίκτυα μπορούν να παρουσιάσουν ένα είδος νοημοσύνης που μεγεθύνει ή συμπληρώνει την ατομική νοημοσύνη, όπως μια αποικία μυρμηγκιών είναι «ευφυής» ακόμη και αν τα μυρμήγκια δεν είναι, ή όπως τα σμήνη των πουλιών καθορίζουν προς τα πού θα πετάξουν συνδυάζοντας τις επιθυμίες κάθε πουλιού. Τα κοινωνικά δίκτυα μπορούν να λαμβάνουν και να περιέχουν πληροφορίες που μεταδίδονται στον κόσμο και στον χρόνο (όπως κανόνες αξιοπιστίας, παραδόσεις αμοιβαιότητας, προφορικές διηγήσεις ή διαδικτυακά wiki), καθώς και να εκτελούν υπολογισμούς που συναθροίζουν εκατομμύρια αποφάσεις (όπως καθορίζοντας την αγοραία τιμή ενός προϊόντος ή επιλέγοντας τον καλύτερο υποψήφιο σε μια εκλογική αναμέτρηση).
Και τα δίκτυα μπορούν να έχουν αυτά τα αποτελέσματα ανεξάρτητα από τη νοημοσύνη των μελών τους. Αναλογιστείτε, για παράδειγμα, ότι ο τρόπος με τον οποίο οι άνθρωποι έχτιζαν ένα σιδηροδρομικό δίκτυο στην Αγγλία του 20ου αιώνα θυμίζει τον τρόπο με τον οποίο οι μύκητες (άλλο ένα είδος που σχηματίζει υπεροργανισμούς) εξερευνούν συλλογικά ένα τμήμα δασικού εδάφους, προκειμένου να εκμεταλλευθούν και να μεταφέρουν πόρους, δημιουργώντας ένα δίκτυο από σωληνώσεις. Οι μύκητες μπορούν ακόμη και να «συνεργάζονται», ώστε να βρουν το καλύτερο μονοπάτι μέσα σε λαβυρίνθους στους οποίους τοποθετούνται από επιστήμονες.
Τα κοινωνικά δίκτυα επίσης διαθέτουν μνήμη της δομής τους (μένουν ανέπαφα, ακόμη και όταν οι άνθρωποι έρχονται και παρέρχονται) και της λειτουργίας τους (διατηρούν έναν πολιτισμό, ακόμη και όταν oι άνθρωποι έρχονται και παρέρχονται). Για παράδειγμα, συμμετέχοντας σε ένα δίκτυο ανθρώπων στο οποίο επικρατεί η εμπιστοσύνη, αυτή η εμπιστοσύνη σάς ωφελεί και σας επηρεάζει. Σε πολλές περιπτώσεις, αυτό δεν σημαίνει απλώς ότι oι άνθρωποι που βρίσκονται στο δίκτυό σας δείχνουν μεγαλύτερη εμπιστοσύνη ή, ακόμη, ότι η δική τους εμπιστοσύνη εμπνέει εμπιστοσύνη και σε εσάς αντίθετα, το ίδιο το δίκτυο προωθεί αυτή την εμπιστοσύνη και αλλάζει τον τρόπο που συμπεριφέρονται τα άτομα.
Σαν έμβια όντα, τα δίκτυα μπορούν να αυτοανηγράφονται στον χώρο και στον χρόνο. Σε αντίθεση με τους ενσώματους οργανισμούς, όμως, τα δίκτυα μπορούν, αν αποσυναρμολογηθούν, να επανασυναρμολογηθούν εξ αποστάσεως. Αν κάθε άτομο θυμάται με ποιον είναι συνδεδεμένο, μπορούμε να κόψουμε τις συνδέσεις, να τους μεταφέρουμε όλους από ένα μέρος σε κάποιο άλλο, και το δίκτυο να αναβιώσει. Η γνώση των κοινωνικών δεσμών μας σημαίνει ότι το δίκτυο μπορεί να αναδημιουργηθεί, παρόλο που κανένα μεμονωμένο άτομο δεν ξέρει πώς συνδέονται όλα τα μέλη του δικτύου.
Τα δίκτυα είναι αυτοαντιγραφόμενα και υπό την έννοια ότι διαρκούν περισσότερο από τα μέλη τους: το δίκτυο μπορεί να παραμένει, ακόμη και όταν τα μέλη του αλλάζουν —όπως τα κύτταρα της επιδερμίδας μας αναπληρώνονται, οι υπολογιστές εναλλάσσονται σε μια φάρμα διακομιστών και νέοι καταναλωτές και πωλητές περνούν από μια αγορά που παραμένει στον ίδιο χώρο επί αιώνες. Σε μια μελέτη ενός δικτύου 4 εκατομμυρίων ατόμων συνδεδεμένων μέσω των τηλεφωνικών τους κλίσεων, οι ερευνητές έδειξαν ότι, παραδόξως, οι ομάδες άνω των δεκαπέντε διασυνδεδεμένων ατόμων που παρουσίαζαν τη μεγαλύτερη κίνηση διαρκούσαν περισσότερο. Τα μεγάλα κοινωνικά δίκτυα ενδεχομένως πράγματι να χρειάζονται τέτοια αυξημένη κίνηση για να επιβιώσουν, όπως ακριβώς η αναπλήρωση των κυττάρων είναι απαραίτητη για την επιβίωση του οργανισμού.
Αυτές oι παρατηρήσεις τονίζουν μια άλλη ιδιότητα που θυμίζει οργανισμό: τα κοινωνικά δίκτυα μπορούν συχνά να αυτοαναδιατάσσονταί. Έχουν την ικανότητα να πληρώνουν τα κενά τους με τον ίδιο τρόπο που επουλώνεται μια πληγή. Αν ένα άτομο αποσυρθεί από μια ομάδα πυρόσβεσης, τότε τα δύο άτομα που συνέδεε θα μετακινηθούν πιο κοντά μεταξύ τους, σχηματίζοντας έναν δεσμό για να κλείσουν το κενό. Ως αποτέλεσμα, η ροή του νερού θα συνεχιστεί. Σε περισσότερο σύνθετα δίκτυα, στην πραγματική ζωή, φαίνεται πιθανόν ότι ο σκοπός των πλεοναζόντων δικτυακών δεσμών, καθώς και της μεταβατικότητας, είναι ακριβώς να προσδίδουν ανθεκτικότατα σε τέτοιου είδους απώλειες, σαν τα ανθρώπινα κοινωνικά δίκτυα να σχεδιάστηκαν για να διαρκούν.
Σαν ένα παγκόσμιο νευρικό σύστημα, τα δίκτυά μας επιτρέπουν στον καθένα μας να ανταλλάσσει μηνύματα με σχεδόν οποιοδήποτε άτομο στον πλανήτη. Καθώς γινόμαστε όλο και πιο υπερσυνδεδεμένοι, η πληροφορία κυκλοφορεί αποτλεσματικότερα, αλληλεπιδρούμε ευκολότερα και εμπλεκόμαστε σε περισσότερα και διαφορετικά είδη κοινωνικών συνδέσεων καθημερινά. Όλες αυτές οι αλλαγές κάνουν τον Homo dictyous να μοιάζει ακόμη περισσότερο με έναν υπεροργανισμό που λειτουργεί με έναν κοινό σκοπό. Η ικανότητα των δικτύων να δημιουργούν και να διατηρούν τους συλλογικούς μας στόχους εξακολουθεί να ενισχύεται. Και οτιδήποτε εξαπλώνεται τώρα από άτομο σε άτομο θα εξακολουθήσει να εξαπλώνεται ευρύτερα και ταχύτερα, οδηγώντας στην ανάδυση νέων ιδιοτήτων καθώς η κλίμακα των αλληλεπιδράσεων θα διευρύνεται.
«Η εκπληκτική δύναμη των κοινωνικών δικτύων και πως αυτά διαμορφώνουν τη ζωή μας»
Nicholas A.Christakis, MD, PHG και James H. Fowler, Phd
Social Plugin